این سوره تنزیل السجده گویند و سورة المضاجع گویند. سى آیت است و سیصد و هشتاد کلمه و هزار و پانصد و هژده حرف. جمله بمکه فرو آمد مگر سه آیت که بمدینه فرو آمد در شأن على بن ابى طالب (ع) و در شأن ولید بن عقبة بن ابى معیط، بعضى مفسران گفتند: تتجافى جنوبهمْ تا آخر پنج آیت مدنى است و باقى مکى و درین سوره منسوخ یک آیت است در آخر سوره فأعْرضْ عنْهمْ و انْتظرْ إنهمْ منْتظرون بآیت سیف منسوخ گشت. و در بیان فضیلت سوره ابى بن کعب روایت کرد از رسول خدا (ص) قال: من قرأ الم تنزیل اعطى من الاجر کانما احیا لیلة القدر و روى جابر ان رسول الله (ص) کان لا ینام حتى یقرأ الم تنزیل السجدة و تبارک الذی بیده الْملْک و یقول هما تفضلان کل سورة فى القرآن سبعین حسنة فمن قرأهما کتبت له سبعون حسنة و محى عنه سبعون سیئة و رفع له سبعون درجة.
الم تنْزیل الْکتاب اى هذه الحروف تنزیل الکتاب، یعنى منزل من رب العالمین لا شک فیه. قومى گفتند الم سخنى است بنفس خویش مستقل از ما بعد منفصل، مدح است و ثنا از خداوند عز و جل مر خود را در ابتداء سوره: الف اشارتست به انا و لام اشارتست بالله و میم اشارتست با علم اى انا الله اعلم. و ابن عباس تفسیر کرده و برین نیفزوده. قومى گفتند الم قسم است از خداوند جل جلاله بجمله حروف تهجى و اختصار را این سه حرف گفت و مراد همه حروف است چنانک کودک را گویند الف با تا نوشت و مراد همه حروف است نه این سه حرف تنها. قسم است از خداوند جل جلاله، بجواب کافران و رد طعن ایشان که گفتند این قرآن فرا نهاده و ساخته محمد است. الله سوگند یاد فرمود بحروف که کلام اوست و نامهاى او که: الذى یتلوا محمد تنزیل الکتاب لا شک فیه عند اهل الاعتبار انه من رب العالمین.
و روا باشد که نفى بمعنى نهى باشد اى لا ترتابوا فیه کقوله: فلا رفث و لا فسوق و قیل معنى لا ریْب فیه اى لا کهانة و لا سحر و لا شعر فیه.
أمْ یقولون افْتراه ام ابتداء کلام تجد تکراره فى مواضع من القرآن. و قیل هو متصل و تقدیره ا یصدقون انه تنزیل من رب العالمین أمْ یقولون افْتراه اى اختلقه محمد من تلقاء نفسه. کافران میگویند این قرآن ساخته و فرا نهاده محمد است از خویشتن، رب العالمین فرمود: بلْ هو الْحق منْ ربک اى لیس کما زعموا نه چنان است که ایشان گفتند بلکه این سخن خداوند است، سخنى راست درست بآن فرستاد بتو اى محمد تا تو قریش را بآن آگاه کنى که پیش از تو هیچ آگاه کننده بایشان نیامد، یعنى بعد رفع عیسى و پیش از بعثت محمد و الناس کانوا محجوجین بعیسى لزمتهم حجة الله حتى بعث محمد (ص)، نظیره قوله: و ما أرْسلْنا إلیْهمْ قبْلک منْ نذیر، لعلهمْ یهْتدون الى الرشاد بانذارک و یرتدعون عن کفرهم.
الله الذی خلق اى الله الذى انزل علیک هذا الکتاب هو الذى خلق السماوات السبع و الارضین السبع، و ما بیْنهما فی ستة أیام کل یوم الف سنة، و قیل: فى ستة ایام هى الایام المعتادة، ثم اسْتوى على الْعرْش یعنى فى الیوم السابع و الاستواء فى اللغة العلو و الاستقرار و قد ذکرنا وجوهه فیما سبق، ما لکمْ منْ دونه منْ ولی و لا شفیع اى لا احد یتولى تدبیرکم فى الدنیا سواه و لا احد یدفع عذابه عن العصاة فى الآخرة لا قوى بقوته و لا شفیع بمسألته، أ فلا تتذکرون ا فلا تتعظون و تعتبرون.
و قیل ا فلا تعرفونه بعقولکم.
یدبر الْأمْر من السماء إلى الْأرْض اى یقضى الله ما یرید ان یقضیه فى السماء فینزل الملائکة به الى الارض. و قیل ینزل الوحى مع جبرئیل من السماء الى الارض، ثم یعْرج اى یصعد، إلیْه جبرئیل، فی یوْم یعنى فى مسافة یوم، مقْداره ألْف سنة نازلا و صاعدا مما یعد الناس من ایام الدنیا میان آسمان و زمین پانصد سال راهست بسال این جهانى، فریشته چون فرو آید و بر شود در نزول و در صعود هزار ساله راه باز باید برید. معنى آیت آنست که رب العزه وحى پاک و فرمان روان از آسمان بزمین میفرستد بزبان جبرئیل و جبرئیل بعد از گزارد وحى و رسانیدن پیغام باز بر آسمان میشود، آن نزول و این صعود و بریدن این مسافت هزار ساله در روزى است از روزهاى این جهانى، اگر یکى از بنى آدم خواهد که این مسافت باز برد بهزار سال باز تواند برید و فریشته بیک روز باز مىبرد و این مقدار از زمین است تا بآسمان. اما آنچه گفت در سورة المعارج: تعْرج الْملائکة و الروح إلیْه فی یوْم کان مقْداره خمْسین ألْف سنة آن مقدار مسافت است از زمین تا بسدره منتهى که مقام جبرئیل است یعنى که جبرئیل و فریشتگان که مقام معلوم ایشان سدره منتهى است مسافت پنجاه هزار ساله از زمین تا بسدره منتهى بیک روز از روزهاى این جهانى باز مىبرند و برین تأویل إلیْه بامکان ملک شود یعنى الى المکان الذى امره الله عز و جل ان یعرج الیه. و قیل فی یوْم هو ظرف لقوله یدبر لا لقوله یعْرج و المعنى یدبر امر السماء و الارض فى یوم کالف سنة من ایامکم الله کار آسمان و زمین میسازد و حکم میکند در روزى که اندازه آن در شمار هزار سال است، یعنى یقضى امر کل شىء الف سنة الى الملائکة ثم کذلک ابدا فسمى ما یقضى الى الملائکة الف سنة یوما کما شاء. خلاصه این قول آنست که مجاهد گفت: یقضى قضاء الف سنة فینزل به الملک ثم یعرج لالف آخر اذا مضى الالف. و قال بعضهم: الف سنة فى هذه الآیة و خمسون الف سنة فى سورة المعارج کلها فى القیامة و المراد بالیوم الوقت و اوقات القیامة مختلفة تکون على بعضهم اطول و على بعضهم اقصر. و معنى الآیة یدبر الْأمْر من السماء إلى الْأرْض مدة ایام الدنیا الى ان تقوم الساعة و یبعث الناس للحساب، ثم یعْرج إلیْه اى یرجع الامر و التدبیر الیه بعد فناء الدنیا و انقطاع امر الامراء و حکم الحکام، فی یوْم کان مقْداره ألْف سنة و هو یوم القیامة. و اما قوله خمْسین ألْف سنة فانه اراد على الکافر یجعل الله ذلک الیوم علیه مقدار خمسین الف سنة و على المومن کقدر صلاة مکتوبة صلاها فى الدنیا. هکذا ورد به الخبر، و قال ابرهیم التیمى لا یکون على المومن الا کما بین الظهر و العصر. و قال بعضهم لیس لیوم القیامة آخر و فیه اوقات شتى بعضها الف سنة و بعضها خمسون الف سنة على قدر منازل الناس فى الکفر و الایمان و الصلاح و الفساد ثم لا ینتهى الیوم الى لیل بل یرد النهار الى اهل الجنة مخلدا و اللیل الى اهل النار مخلدا. و قال بعضهم. فی یوْم کان مقْداره ألْف سنة متصل بقوله ثم اسْتوى على الْعرْش اى استوى على العرش فی یوْم کان مقْداره ألْف سنة و هو الیوم السابع و دلیل هذا الوجه قوله فى صدر سورة یونس: ثم اسْتوى على الْعرْش یدبر الْأمْر. و سئل عن ابن عباس و سعید بن المسیب عن هذه الآیة و عن قوله: خمْسین ألْف سنة فقالا لا ندرى ما هى و نکره ان نقول فى کتاب الله ما لا نعلم.
ذلک عالم الْغیْب و الشهادة اى ذلک الذى صنع ما ذکر من خلق السماوات و الارض، عالم الْغیْب و الشهادة الغیب الآخرة، و الشهادة الدنیا. و قیل الغیب ما غاب عن الخلق و الشهادة ما ظهر لکم. و قیل الغیب ما سیوجد و الشهادة الموجود.
و قیل الغیب خفاء الشیء عن الادراک و الشهادة ظهوره للادراک، الْعزیز على اعدائه، الرحیم باولیائه.
الذی أحْسن کل شیْء خلقه بفتح لام قراءت نافع است و عاصم و حمزه و کسایى و معنى آنست که نیکو آفرید هر چه آفرید، باقى بسکون لام خوانند، یعنى که نیکو کرد آفرینش هر چیز. و قیل معناه علم کل شىء قبل خلقه فخلقه بعد علمه به و منه
قول على بن ابى طالب (ع): قیمة کل امرئ ما یحسنه اى یعلمه.
و قال مقاتل: علم کیف یخلق کل شىء و الله عز و جل خالق الحسن و القبیح لکن القبیح کان فى علمه ان تکون قبیحا فلما کان ینبغى تقبیحه کان الاحسن و الاصوب فى خلقته تقبیحه على ما ینبغى فى علم الله عز و جل فیه لان المستحسنات انما حسنت فى مقابلة المستقبحات، فلما احتاج الحسن الى قبیح یقابله لیظهر حسنه کان تقبیحه حسنا، و بدأ خلْق الْإنْسان منْ طین یعنى آدم و هو اول حى خلق من طین.
ثم جعل نسْله ذریته، منْ سلالة اى قطعة، سمیت سلالة لانها تسل من الانسان منْ ماء مهین اى ضعیف و هو نطفة الرجل.
ثم سواه اى سوى خلقه. و نفخ فیه منْ روحه ثم عاد الى ذریته فقال: و جعل لکم بعد ان کنتم نطفا، السمْع و الْأبْصار و الْأفْئدة لتسمعوا و تبصروا و تعقلوا، قلیلا ما تشْکرون اى لا تشکرون رب هذه النعم فتوحدونه.
و قالوا یعنى منکرى البعث، أ إذا ضللْنا على الخبر أ إنا بالاستفهام شامى و ضده نافع و الکسائى و یعقوب. الباقون بالاستفهام فیهما جمیعا و المعنى أ إذا ضللْنا اى بلینا و هلکت اجسادنا، فی الْأرْض و صرنا ترابا و ذهبنا عن اعین الناس کما یضل الماء فى اللبن، أ إنا لفی خلْق جدید نحیا کما کنا قبل موتنا یعنى هذا عجب منکر، فقال تعالى: بلْ همْ بلقاء ربهمْ کافرون اى بالبعث و النشور جاحدون، و قرئ فى الشواذ: اذا صللنا بالصاد المهملة معناه انتنا من قولهم صل اللحم اذا انتن.
قلْ یتوفاکمْ ملک الْموْت التوفى استیفاء العدد، یقال مائة وافیة و الف واف. قال الله تعالى: فوفاه حسابه اى اعطاه جزاوه وافیا، و منه قوله عز و جل عن قول عیسى (ع): فلما توفیْتنی یعنى سلمت الى رزقى فى الدنیا وافیا، فقوله یتوفاکمْ ملک الْموْت اى یتم ارزاقکم بقبض ارواحکم. و قیل معناه: یقبض ارواحکم حتى لا یبقى احدا من العدد الذى کتب علیهم الموت. و روى ان ملک الموت جعلت له الدنیا مثل راحة الید یأخذ منها صاحبها ما احب من غیر مشقة فهو یقبض انفس الخلق فى مشارق الارض و مغاربها و له اعوان من ملائکة الرحمة و ملائکة العذاب. و قال ابن عباس: ان خطوة ملک الموت ما بین المشرق و المغرب. و قال مجاهد: جعلت له الارض مثل طست یتناول منها حیث یشاء. و فى بعض الاخبار ان ملک الموت على معراج بین السماء و الارض فینزع اعوانه روح الانسان فاذا بلغ ثغرة نحره قبضه ملک الموت.
و عن معاذ بن جبل قال: ان لملک الموت حربة تبلغ ما بین المشرق و المغرب و هو یتصفح وجوه الناس، فما من اهل بیت الا و ملک الموت یتصفحهم فى کل یوم مرتین، فاذا راى انسانا قد انقضى اجله ضرب رأسه بتلک الحربة. و قال الآن یزار بک عسکر الاموات و قد اضاف الله تعالى توفى الانفس تارة الى ملک الموت فقال یتوفاکمْ ملک الْموْت و الى الملائکة مرة، فقال الذین تتوفاهم الْملائکة و الى نفسه جل جلاله مرة فقال: الله یتوفى الْأنْفس حین موْتها و معنى الآیات کلها ان القادر على الاماتة هو الله وحده لا شریک له و لا معین.
ثم جعل قبض الارواح الى ملک الموت عند القضاء الآجال التی اجلها الله لا یقدر ملک الموت على تقدیم ذلک و لا تأخیره بل یقبض الارواح على ما اطلقه الله علیه من غیر تفریط و لا افراط. ثم جعل الملائکة اعوانا لملک الموت ینزعون الارواح من الاجساد و یقبضها ملک الموت و کلهم متعبدون بذلک، ثم إلى ربکمْ ترْجعون عند البعث للثواب و العقاب.
و لوْ ترى إذ الْمجْرمون ناکسوا روسهمْ عنْد ربهمْ. لو هاهنا للتعظیم لا للشرط و المعنى و لو ترى یا محمد هولاء الکافرین بالبعث و هم وقوف بین یدى الله یوم القیامة، ناکسوا روسهمْ اى مطرقون خاضعون لا یرفعون طرفا من شدة ما هم فیه من الغم و الحزن و الندم و الخزى، ربنا أبْصرْنا القول فیه مضمر یعنى یقولون ربنا أبْصرْنا ما کنا نکذب به من عقابک، و سمعْنا منک تصدیق ما کانت رسلک تامرنا به فى الدنیا، فارْجعْنا رجع اذا صرف و رجع اذا انصرف، قال الله تعالى: فإنْ رجعک الله اى صرفک الله، فارْجعْنا اى فارددنا الى الدنیا، نعْملْ بطاعتک إنا موقنون الآن.
و لوْ ترى شئْنا لآتیْنا کل نفْس فى الدنیا هداها اى رشدها و توفیقها للایمان و ما یهتدون به الى النجاة. و قیل: لارشدنا کل نفس الى طریق الجنة، و لکنْ حق الْقوْل منی اى سبق و عدى و وجب القول منى، لأمْلأن جهنم من الْجنة و الناس أجْمعین اى من کفرة الجن و الانس و ذلک قوله لابلیس: لأمْلأن جهنم منْک و ممنْ تبعک منْهمْ أجْمعین. و قیل سبق الحکم منى بادخال اهل الجنة الجنة و اهل النار النار. ثم یقال لاهل النار: فذوقوا بما نسیتمْ قال مقاتل اذا دخلوا النار قال لهم الخزنة: فذوقوا بما نسیتمْ یعنى فذوقوا العذاب بما ترکتم، لقاء یوْمکمْ هذا فلم تعملوا له. و قیل: ترکتم الایمان به فى الدنیا، إنا نسیناکمْ ترکناکم فى النار، و قوله عز و جل: فنسی اى ترک الطاعة، و قوله: نسوا الله فنسیهمْ اى ترکوهم فترکهم و النسى المنسى، الشیء الملقى المتروک، و ذوقوا عذاب الْخلْد بما کنْتمْ تعْملون من الکفر و تکذیب الرسل. و عن کعب الحبر قال: اذا کان یوم القیامة تقوم الملائکة فیشفعون ثم یقوم الانبیاء فیشفعون، ثم یقوم الشهداء فیشفعون ثم یقوم المومنون فیشفعون، حتى اذا انصرمت الشفاعة کلها خرجت الرحمة فتشفع حتى لا یبقى فى النار احد یعبأ الله به شیئا ثم یعظم اهلها ثم یومر بالباب فیقبض علیهم فلا یدخل فیها روح و لا یخرج منها غم ابدا.
إنما یوْمن بآیاتنا الذین إذا ذکروا بها اى وعظوا بها، خروا سجدا سقطوا على وجوههم ساجدین خوفا من عذاب الله و لقائه. و قیل: إذا ذکروا بها خروا سجدا اى اذا دعوا الى الصلوات الخمس بالاذان اجابوا، و سبحوا بحمْد ربهمْ اى صلوا بامر ربهم.
و قیل: سبحوا بحمْد ربهمْ اى قالوا سبحان الله و بحمده.
روى عن ابى هریرة رضى الله عنه قال قال رسول الله (ص): «کلمتان خفیفتان على اللسان ثقیلتان فى المیزان حبیبتان الى الرحمن: سبحان الله و بحمده، سبحان الله العظیم».
و همْ لا یسْتکْبرون اى لا یستنکفون عن اتباع اوامره بل یتقربون الیه بالایمان به و السجود له و قیل فى الآیة تقدیم و تأخیر و المعنى انما یخر ساجدا مسبحا اذا ذکر بآیاتنا من یومن بها و لا یستکبر. روى ان بعض المنافقین کانوا اذا نودوا بالصلاة و خفوا عن اعین المسلمین ترکوها فقال الله تعالى: المومن اذا دعى الى الصلاة اتى و رکع و سجد و لم یستکبر.